نویسنده: اسماعیل شفیعی سروستانی




 

«ایران» سرزمینی پهناور، پرجمعیّت، غنی و حاصل خیز است و با کوه های بلند و درّه های پُرآب و جلگه های حاصلخیز و تنوّع آب و خاک، موقعیّت مناسبی برای کشاورزی و دامپروری دارد. به علاوه، در دل کوه ها و در عمق کویرها و شوره زارهای مرکزی این سرزمین، منابع عظیم زیرزمینی، از سفره های گسترده آب تا معادن سرشار نفت، گاز، آهن و مس ذخیره شده است. تنوّع وضعیت جغرافیایی و تفاوت بسیار زیاد در آب و هوای مناطق مختلف از دیگر عواملی است که زمینه لازم را برای انواع فعّالیت های اقتصادی در کشور فراهم می آورد.

1- کشاورزی

گرچه حدود هفتاد درصد از سرزمین ایران، کوهستانی، کویری و غیرقابل کشاورزی است؛ اما پیشینه کشاورزی در ایران از چنان قدمتی برخوردار است که پژوهندگان معتقدند: اگر ایران، نخستین کانون فعالیت های کشاورزی نباشد، یکی از قدیمی ترین آنهاست. از حدود چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح (علیه السلام) ساکنان این سرزمین به کشاورزی می پرداخته اند. وجود سدها، بندها، کاریزها و منابع عظیم آب، ‌که به وسیله جوی ها و آبراه ها میان کشاورزان تقسیم می شده، نشان از کوشش بسیار برای توسعه کشاورزی و سرسبزی و آبادانی در دوره شاهنشاهان ایرانی پیش از اسلام دارد. با حمله اعراب و سقوط ساسانیان، بر اثر آشنا نبودن حاکمان عرب و بی توجّهی به نگهداری سدها و آب بندها، کشاورزی مدتی از رونق افتاد؛ اما با روی کار آمدن نخستین حکومت های ایرانی دگرباره کارآیی خود را بازیافت. امروزه، با تنوّع جنس خاک و آب و هوا، امکان کشت و بهره برداری از همه انواع محصولات کشاورزی و دامی از سردسیری و گرمسیری در «ایران» وجود دارد.

1-1. برنج کاری در گیلان

صادرات کشاورزی ایران، بیشتر پنبه، حبوبات، سبزیجات، انگور، خرما و خشکبار بوده است؛ اما در دهه های اخیر، با افزایش جمعیّت و کاهش نسبی تولیدات کشاورزی، میزان سرانه این گونه صادرات کاهش یافته و در برابر، نیاز ایران به وارد کردن کالاهای غذایی و کشاورزی، از جمله گندم، برنج، روغن، گوشت، چغندر قند و نیشکر روزافزون شده است. مشکلات کشاورزی ایران را، علاوه بر کمبود آب و مشکل آبیاری، نارسایی راه ها و وسایل ارتباطی، زیان آفات نباتی و کم کاری پنهان در کشاورزی دانسته اند. با این همه، امروزه افزون بر مصرف داخلی، مقداری محصولات کشاورزی از جمله میوه به صورت تازه یا خشک و کنسرو به کشورهای همسایه صادر می شود.

2- معادن

ایران با 10 درصد از کلّ ذخایر زیرزمینی جهان، دارای یکی از بزرگ ترین معادن نفت و گاز جهان است. در استخراج نفت بعد از «عربستان سعودی» مقام دوم را بین اعضای سازمان اوپک دارد و در زمینه بهره برداری از معادن گاز نیز بعد از «روسیه» قرار می گیرد؛ با آنکه جز در رشته نفت و گاز، تحقیقات و مطالعات دامنه داری درباره معادن «ایران» انجام نیافته است، در بیشتر نقاط کشور، آثار وجود کان های مختلف به چشم می خورد؛ ذخیره بعضی از این معادن، ناچیز است؛ اما ذخیره بعضی دیگر چون: معادن مس «سرچشمه» و معادن آهن « بافت» و «زَرَند کرمان» چشمگیر است. افزون بر این، اطلاعات زمین شناسی و کان شناسی نشان می دهد که در ایران کان هایی با میزان ذخیره و عیار بالا وجود دارد که با معادن بزرگ دنیا برابری می کند. مهم ترین معادنی که در ایران استخراج می شوند، عبارتند از: نفت، گاز طبیعی، زغال سنگ، آهن، مس، سرب، منگنز، طلا، نقره، گوگرد، پنبه نسوز، خاک سرخ، ‌خاک نسوز، نِشادُر، زرنیخ، سنگ مرمر، سنگ گچ، سنگ آهک،‌ کرومیت، زاج، نمک، آنتیموآن، سنگ های ساختمانی، شن و فیروزه.

3- صنایع

بخش صنعت نیز، مانند کشاورزی، در تاریخ ایران سابقه ای طولانی دارد. انواع و اقسام ظرف ها و کوزه های سفالی و ابزار فلزی از دوران پیش از تاریخ جزو آثار باستانی است و نشان از صنعتی پیشرفته دارد. اما ساسانیان درخشان ترین دوره تاریخ صنعت ایران را پدید آوردند. شاهکارهای معماری، ظرف های فلزی و سفالی و پارچه های لطیف و گرانبهای آن دوران، خریداران بسیار در سرزمین های دور و نزدیک داشت. توانگران «روم باستان» به خرید دستاوردهای ایرانیان رغبت بسیار داشتند و بهایی گزاف برای آنها می پرداختند.
دوره صفویان، دوران رونق اقتصادی ایران بود. قالی های نفیس ابریشمین ایران آن زمان چنان در بازارهای اروپایی شهرت داشت که نام قالی را با نام ایران در آمیخت؛ اما پیشرفت سریع صنعتی در «اروپا» بسیار دیر و به صورت محدود در صنعت ایران تأثیر گذاشت و در نتیجه، زیربنای توسعه صنعتی ایران تا دوران رضاشاه ریخته نشد. در نیمه دوم سلطنت محمدرضا شاه پهلوی، مهم ترین تحرّک صنعتی ایران در تاریخ معاصر صورت گرفت. پس از وقفه ای که در زمان جنگ «ایران» و «عراق» به وجود آمد، دوباره توجه به صنایع و به کاراندازی واحدهای صنعتی رونق گرفت که در صنایع کوچک رو به پیشرفت سریع است. صنایع امروز ایران را به دو بخش دستی و کارخانه ای می توان تقسیم کرد. مهم ترین بخش صنایع دستی ایران، بافت قالی، قالیچه و گلیم است که علاوه بر مصرف گسترده داخلی رقم چشمگیری در صادرات دارد. خاتم کاری، میناکاری و پارچه های دستباف ابریشمی و زری، که جنبه هنری نیز دارد، از دیگر صادرات ایران در این بخش است. صنایع دستی در اقتصاد روستایی ایران بیشتر از آن نظر مهم است که می تواند بیکاری یا کم کاری ناشی از طبیعت کار تولید کشاورزی را جبران کند.
صنایع کارخانه ای ایران از دوران سلطنت ناصرالدّین شاه در واحدهای کوچک آغاز شد. امروزه صنایع غذایی، نسّاجی، سیمان، صنایع سلولزی، چرم و پوست، دخانیات و تولید و مصرف برق و صنایع مونتاژ قطعه های یدکی در استان های مختلف ایران در حدّ مصرف داخلی فعّال است و به تدریج وارد مرحله صادرات می شود. صنعت ماشین سازی و ساخت قطعات اتومبیل از دیگر صنایع کارخانه ای نوپای کشور است که پس از انقلاب اسلامی و بر اثر جنگ با «عراق» مدّتی متوقّف ماند؛ اما در دهه اخیر دوباره فعّال شده و در حال گسترش چشمگیری است. صاحب نظران معتقدند که «ایران» ظرفیّت گسترش صنایع ماشین سازی را تا حدّ تأمین مصرف داخلی و حتی صدور به کشورهای همجوار را نیز دارد. نفت و گاز، مهم ترین منابع صنعتی ایران و صادرات این دو مادّه پربها و نیروزا، بزرگ ترین سرچشمه درآمد ارزی دولت ایران است. پیش از انقلاب اسلامی، ایران پس از «عربستان سعودی»، دومین صادرکننده بزرگ نفت در جهان به شمار می رفت. پالایشگاه های ایران در «آبادان»، «کرمانشاه»، «تهران»، «شیراز» و «مسجد سلیمان»، پیش از جنگ با عراق، علاوه بر تأمین مصرف داخلی، مقداری نفت تصفیه شده را به خارج از کشور صادر می کرد.
کارخانه ذوب آهن «اصفهان» و صنایع وابسته به آن از جمله کارخانه های ماشین سازی «اراک» و «تبریز» و کارخانه های تصفیه مس در «غنی آباد» تهران و «سرچشمه کرمان» در اقتصاد ایران، اهمیّت فراوان دارد. به طور کلّی، ایران برای پیشرفت و گسترش صنعتی از نظر منابع و معادن، غنی است؛ اما در چند دهه اخیر پایین بودن میزان سرمایه گذاری و کمبود متخصّص، که به ویژه پس از انقلاب و خروج گروه بزرگی از دانش آموختگان و کارشناسان بیشتر احساس می شود، از موانع گسترش سریع تر صنعت در «ایران» بوده است. با این همه، پیشرفت در صنایع کوچک در شهرهای مختلف و گسترش صنایع سنگین نظامی راه را برای تحوّلی بزرگ در صنعت آماده می کند.

4- جهانگردی

طبیعت زیبا و متنوّع، جنگل ها، گیاهان و جانوران کمیاب و پدیده های طبیعی شگفت انگیز در گوشه و کنار کشور که عرصه های زیبا و ناشناخته بسیار دارد، امکان جلب انبوه جهانگردان داخلی و خارجی را فراهم کرده است. علاوه بر این، تاریخ کهن ایران و آثار باستانی باشکوه و گنجینه های هنری دوران اسلامی کشور از عوامل مهمّ جلب جهانگردان است. صنایع دستی و هنرهای بومی نیز در جلب سیّاحان نقشی عمده بر عهده دارد.
منبع مقاله :
شفیعی سروستانی، اسماعیل؛ (1391)، دانشستان سرزمین های درگیر در واقعه ی شریف ظهور، ج 1، تهران: موعود عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، دوم